Mija właśnie 15 lat od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.  Dla gospodarki wodnej oznaczało to dużą zmianę zarówno w podejściu do gospodarowania wodami jak i instytucji odpowiedzialnych za realizację na wodach polityki wspólnotowej. Warto pamiętać, że Polska przez kilka lat wcześniej przygotowywała się do tego procesu, m.in. w 2001 roku znowelizowano ustawę Prawo wodne, już pod kątem przygotowania się do akcesji. Z momentem przystąpienia do UE rozpoczęło się w Polsce wdrażanie zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz jej dyrektyw „córek”. Przystąpienie oznaczało również dostęp do środków unijnych na finansowanie inwestycji zarówno rządowych jak i samorządowych. Możliwość realizacji inwestycji jest jednak obwarowana szeregiem wymogów zarówno proceduralnych jak i prawnych – w tym zakresie ich wdrażanie wymagało również wdrożenia prawa z innych obszarów kompetencji UE (np. prawo zamówień publicznych, dostęp do informacji o środowisku i dyrektywa siedliskowa odnosząca się do obszarów Natura 2000). Dziś Polska realizując inwestycje opiera się na prawie UE oraz krajowym, a inwestycje przez nią realizowane są nie tylko zgodne z tym prawem, ale również wybrane w ramach wielowariantowych analiz, w których kwestie ochrony środowiska są jednym z kluczowych aspektów. W uzgadnianiu inwestycji biorą udział wszystkie zainteresowane strony od momentu ich umieszczenia w planach sektorowych do chwili wydania pozwolenia na budowę.

Oczyszczanie ścieków

Na początku wdrażania największy nacisk został położony  na wdrażanie zapisów dyrektywy w sprawie oczyszczania ścieków komunalnych – już w samym Traktacie zinwentaryzowano potrzeby w tym zakresie wraz ze wskazaniem aglomeracji zobowiązanych do uporządkowania swojej gospodarki ściekowej. Zobowiązanie to wynikało także z członkostwa naszego kraju w Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM), kiedy to w 1992 roku powstała mapa wskazująca na 52 oczyszczalnie ścieków w Polsce niespełniające norm i zanieczyszczające Bałtyk. Dziś na tej liście pozostaje jeszcze 13 miejsc – z czego część z nich będzie możliwa do wykreślenia z listy ze względu na finalizowanie inwestycji. Na realizację Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych do czerwca 2016 roku wydano ponad 60 mld złotych, w tym ok. 30 % tej sumy pochodziło ze środków UE, pozostałe zaś ze środków samorządów, dotacji z krajowego systemu funduszy ochrony środowiska. Obecnie przepustowość wszystkich oczyszczalni ścieków w Polsce jest równa ilości ścieków wytwarzanych w naszym kraju. Nadal jednak są realizowane inwestycje w sieć oraz modernizację oczyszczalni – do roku 2021 pochłonie to dodatkowe 29 mld PLN. To wielki skok cywilizacyjny -  zmodernizowane oczyszczalnie są najczęściej jednymi z najnowocześniejszych w Europie, a dzięki inwestycjom w stacje uzdatniania wody  ma ona w kranach lepszy smak, zapach i jakość. Efekty tych działań są także widoczne w wynikach monitoringu stanu wód – zarówno na Odrze jak i na Wiśle ilość zanieczyszczeń w stosunku do początku lat dwutysięcznych spadła o połowę.  Obecnie Polska wspiera także projekty dotyczące oczyszczalni ścieków poza granicami naszego kraju, na rzekach będących dopływem Bugu. Dotychczas Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wspierał Brześć nad Bugiem, a od 2017 roku jest także zaangażowany w prace nad budową oczyszczalni ścieków we Lwowie. W 2018 roku został również uruchomiony program – linia kredytowa dla inwestycji w gospodarce ściekowej poza granicami kraju, którego celem jest poprawa lub ochrona stanu wód powierzchniowych, podziemnych oraz przejściowych i przybrzeżnych na terenie Polski poprzez inwestycje wodno-ściekowe poza granicami kraju. Warto podkreślić również, że od 2018 roku rozpoczęła się współpraca Wód Polskich przy realizacji projektu UNESCO  dotyczącego wzmacniania współpracy wielosektorowej na wodach w transgranicznych zlewniach rzeki Bug i Niemen. W przedsięwzięciu uczestniczyć będą cztery państwa: Polska, Ukraina, Białoruś i Litwa. Rolą ekspertów z Wód Polskich będzie wsparcie merytoryczne przewidzianych w projekcie działań dla Bugu i Niemna.

Projekty przeciwpowodziowe

Jedną  z kolejnych, najistotniejszych spraw było rozpoczęcie realizacji inwestycji  przeciwdziałających negatywnym skutkom powodzi. Inwestycje te są realizowane przez regionalne zarządy gospodarki wodnej (RZGW) oraz istniejące do końca 2017 roku wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych. Jednymi z pierwszych projektów finansowanych ze środków UE (polityka spójności) były projekty związane z zabezpieczeniem przed powodzią Wrocławia, od 2004 roku realizowany jest projekt, współfinansowany również ze środków pożyczkowych Banku Światowego oraz Banku Rozwoju Rady Europy, na który składają się m.in. następujące komponenty:

1. Budowa suchego zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz - realizowany przez RZGW Wody Polskie w Gliwicach,

2. Modernizacja Wrocławskiego Węzła Wodnego – realizowany przez RZGW we Wrocławiu oraz do 2017 roku przez Dolnośląski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych.

W momencie rozpoczęcia prac wartość projektu szacowano na 505 mln euro – dziś jednak wiadomo, że kwota ta będzie znacznie wyższa, a jej ostateczna wartość będzie możliwa do określenia po jego zakończeniu, planowanym na początek 2020 roku.

Od roku 2015 realizowany jest kolejny, również współfinansowany ze środków UE oraz pożyczkowych Banku Światowego, projekt Ochrony Przeciwpowodziowej Dorzecza Odry i Wisły. Wartość projektu wynosi 1,2 mld euro, z tymże faktyczne kwoty będą możliwe do określenia po zakończeniu prac.

Projekt swoim zakresem obejmuje:

1. dorzecze Środkowej i Dolnej Odry,

2. Kotlinę Kłodzką – dorzecze Nysy Kłodzkiej,

3. dorzecze Górnej Wisły.

W wyniku jego realizacji powstanie infrastruktura zarządzania powodziowego oraz                       
zostanie rozbudowany system monitorowania i ostrzegania przed powodzią.

W oparciu o środki UE zostało również zrealizowane wiele innych, mniejszych projektów (modernizacja, budowa). Poza projektami infrastrukturalnymi bardzo ważnym projektem był Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami – ISOK. Projekt ten, o wartości 300 mln PLN, był realizowany od roku 2010. Głównym celem projektu było stworzenie platformy informatycznej (Systemu ISOK) wraz z niezbędnymi rejestrami referencyjnymi, która będzie stanowiła narzędzie wsparcia zarządzania kryzysowego w Polsce. Projekt został ukończony w lutym 2019 roku. Część systemu jest dostępna publicznie – każdy mieszkaniec Polski może sprawdzić istotne informacje dla siebie dotyczące zagrożenia powodziowego, obiektów hydrotechnicznych etc. Przez portal ISOK będzie możliwe również wystąpienie o przekazanie danych, czy wydanie pozwolenia wodnoprawnego.

Planistyka wodna

Najważniejszym dokumentem wdrażającym Ramową Dyrektywę Wodną, oprócz ustawy Prawo wodne, są plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Plany te nie są planami inwestycyjnymi, a planami określającymi, jakie działania należy podjąć, aby osiągnąć bardzo dobry stan wód powierzchniowych i podziemnych. Na podstawie tych planów są realizowane projekty mające na celu poprawę stanu wód. Obecnie w oparciu o środki UE Wody Polskie realizują m.in.:

1. projekt Biała Tarnowska polegający na przywróceniu takiego stanu rzece, aby możliwa była migracja ryb wędrownych oraz innych organizmów wodnych, a także zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej. Całkowity koszt projektu wynosi 39 348 856,33 zł (POIiŚ oraz środki Wód Polskich). Projekt jest realizowany we współpracy z organizacjami pozarządowymi;

2. „Budowa niebieskiego korytarza ekologicznego wzdłuż doliny rzeki Regi i jej dopływów” to projekt realizowany we współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Szczecinie. Zakończenie projektu jest przewidziane na grudzień 2019 roku. Projekt przewiduje budowę 23 przepławek na Redze i jej bezpośrednich dopływach. Ich zadaniem jest minimalizacja negatywnego wpływu budowli hydrotechnicznych na migrację ryb dwuśrodowiskowych. Projekt jest finansowany ze środków instrumentu LIFE +, NFOŚiGW oraz Wód Polskich.

Kolejnym dokumentem związanym z wdrażaniem dyrektywy powodziowej są m.in. plany zarządzania ryzykiem powodziowym, które analizują i proponują rozwiązania, często o charakterze technicznym, dotyczące ograniczenia negatywnego wpływu powodzi na życie i zdrowie ludzkie. Przygotowanie  planów jest również finansowane ze środków UE.

Przyszłość

Żegluga śródlądowa i odnawialne źródła energii

Żegluga śródlądowa jest jedną z gałęzi transportu promowanych zarówno przez Komisję Europejską jak i państwa członkowskie UE. W grudniu 2018 roku Rada Unii Europejskiej (w tym Komisja Europejska) przyjęła dokument polityczny pod nazwą Konkluzje Rady dotyczące transportu śródlądowego (Inland Waterway Transport- see its potential and promote it!)  a następnie Parlament Europejski[1] przyjął rezolucję w tej sprawie, w lutym 2019 roku. Zarówno Rada UE jak i Parlament oraz Komisja Europejska są zgodne co do następujących faktów:

1. rozwój transportu śródlądowego przyczyni się do zmniejszenia negatywnych efektów związanych z tradycyjnym transportem, przeniesienie transportu z dróg na rzeki pozwoli na bardziej efektywne zużycie energii oraz zwiększy udział paliw alternatywnych w ogólnym miksie energetycznym, co wpłynie korzystnie na realizację postanowień określonych w Porozumieniu Paryskim (2015) dotyczącym celów globalnej polityki klimatycznej;

2. przeniesienie transportu na rzeki spowoduje zmniejszenie poziomu hałasu, wypadkowości oraz korków na drogach i spowoduje, że zmniejszy się zapotrzebowanie na przeznaczanie coraz większych terenów pod budowę nowych dróg;

3. podkreślono również, że wciąż istnieje możliwość rozwoju zdolności transportowych na drogach wodnych, a dalszy ich rozwój wiąże się z relatywnie niskimi kosztami nakładów inwestycyjnych na infrastrukturę (np. w porównaniu do kolei).

Co ważne, Parlament Europejski zwrócił również uwagę na fakt, że  ​​do 2050 roku 80% ludności UE będzie mieszkać na obszarach miejskich, co znacząco zwiększy popyt na transport publiczny i konieczne będzie usprawnienie logistyki miejskiej. W opinii Parlamentu dalsza rozbudowa istniejącej infrastruktury lądowej jest często trudna i kosztowna i wobec tego państwa członkowskie zostały wezwane do włączenia żeglugi śródlądowej w politykę miejską i portową oraz do pełnego wykorzystania jej potencjału w zakresie transportu towarów i pasażerów, biorąc pod uwagę fakt, że wiele miast UE znajduje się wzdłuż dróg wodnych. Działania takie w opinii Parlamentu znacznie przyczynią się do celu poprawy jakości życia i zmniejszenia natężenia ruchu (korków) na drogach. Parlament zalecił również wykorzystanie synergii między sieciami czystej energii a sieciami dróg wodnych w celu optymalnego wykorzystania energii wodnej wytwarzanej na drogach wodnych, energii wiatrowej w portach i innych czystych źródłach energii w celu zaopatrzenia transportu, gospodarstw domowych i przemysłu, przy jednoczesnej minimalizacji kosztów dystrybucji. Co istotne Parlament wezwał również Komisję Europejską do zwrócenia uwagi na fakt, że zdolność do śluzowania ma zasadnicze znaczenie dla skutecznego i zrównoważonego transportu w głębi lądu oraz że śluzy odgrywają ważną rolę w zarządzaniu bezpieczną regulacją wody i w wytwarzaniu czystej energii – zobowiązał Komisję Europejską do zarezerwowania wystarczających środków w budżecie unijnym po roku 2021 na ich rewitalizację, modernizację i odnowienie.

Warto pamiętać również, że od 2013 roku obowiązuje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1315/2013 z dnia 11 grudnia 2013 roku w sprawie unijnych wytycznych dotyczących rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej. Zgodnie z treścią tego rozporządzenia rzeki, kanały oraz jeziora powinny być utrzymywane w taki sposób, aby zapewnić im dobry stan nawigacyjny, biorąc jednocześnie pod uwagę obowiązujące prawo ochrony środowiska w Europie.

Warto dodać, że Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie intensyfikuje swoje działania związane z poprawą warunków żeglugowych, m.in. na Odrze. W ubiegłym roku został uruchomiony Stopień Wodny Malczyce. W tym roku zostały ogłoszone przetargi na wykonanie dokumentacji projektowej kolejnych stopni wodnych – Lubiąża i Ścinawy.

Zgodnie z bieżącymi danymi INE (Inland Navigation Europe – inicjatywa Komisji Europejskiej oraz sektora), gospodarka wodna jest istotną częścią gospodarki UE, tworząc 5,4 mln miejsc pracy (około 2,25% wszystkich miejsc pracy w Europie) i generując obecnie 500 mld EUR czyli 3,4% PKB UE rocznie). Ponadto transport wodny umożliwia prawie 90% handlu międzynarodowego, 80% zewnętrznego handlu UE i 40% wewnętrznego handlu UE. Turystyka wodna notuje co roku rozwój w dwucyfrowym tempie.

[1] http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/B-8-2019-0079_EN.html?redirect

Joanna Kopczyńska
Zastępca Prezesa Wód Polskich ds. zarządzania środowiskiem wodnym

fot. Christian Wiediger (@christianw) on Unsplash